Geleneksel Ebru Sanatı Nasıl Bir Tarihi Gelişim Göstermiştir ve Günümüzde ki Durumu

Ebru sanatı, kökleri yüzyıllar öncesine uzanan, öz kültürümüze ait değerli bir süsleme sanatıdır.

Ebru Sanatının Tarihi Gelişimi:

Bu dönemden sonra Osmanlı tekkelerinden “Özbekler Tekkesi” ebru sanatının günümüze ulaşmasında büyük rol oynamıştır. Tekke, Kurtuluş Savaşı sırasında Kuvay-i Milliye görevi görmüş, birçok sanat ve zanaatın öğretildiği bir okul işlevi görmüştür. Bu dönemde önemli bir ebru okulu haline gelmiş ve birçok değerli ebru üstadı burada yetişmiştir.

Ebru sanatının ilk kez ne zaman yapıldığına dair kesin bir bilgi bulunmamaktadır.

Ebrunun kökenlerinin Orta Asya’ya dayandığını söyleyenler vardır.

Bazı kaynaklar ise ebrunun Çin’de geliştirildiğini savunur; T’ang Hanedanlığı (618-907) döneminden kalma Suminagaşi desenli çömlekler bulunmuştur. Ancak bu Uzak Doğu örnekleri ile daha sonra Türkler, İranlılar ve Batılılar tarafından geliştirilen biçimleri arasında bir ilişki olup olmadığı bilinmemektedir.

Günümüzde yapılan tarzdaki ebruların XIII. yüzyılda Türkistan’da, Semerkant’ta ortaya çıktığı düşünülmektedir.

Barutçugil (2001) antik çağlardan beri ebru sanatının beğeni gördüğünü ifade eder. Mısır’da M.Ö. 1365 tarihli cam şişelerde taraklı ve gel-git ebrularını andıran desenlere rastlanmıştır. Çin’de Sung Hanedanlığı (960-1279) zamanından kalma çömleklerde battal ebrularının benzeri görüntüler görülmüştür.

Osmanlı İmparatorluğu’nda ebrunun idarî hayatta önemli bir yere sahip olduğu ve el yazması eserlerin cilt kısımlarında kullanıldığı bilinmektedir. Çok eski tarihli kitapların cilt kapaklarının içlerinde yan kâğıdı olarak kullanılmış olsa da, bunların cildin sonradan onarılması sırasında yapıştırılmış olabileceği için ebrunun yapım tarihi hakkında kesin bir fikir vermediği belirtilir. Bir ebrunun yapım tarihinin kesin olarak söylenebilmesi için üzerine tarih atılarak yazı yazılmış olması delil kabul edilir. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde bu tarz eserlerin binlerce örneği bulunmaktadır.

Tarihlenebilen en eski ebrular, Topkapı Sarayı’nda bulunan Arifi’nin 1539 tarihli ‘Guy-ı Çevgan’ eserindeki ebrular ile Her atlı Mir Ali’nin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunan 1539 tarihli eserindeki ebrulardır.

Osmanlılar döneminde ebruya çok değer verilmiş ve birçok ebru ustası yetişmiştir. Bu dönemde ustaların eserleri zengin sarayların duvarlarını süslemiş veya hediye olarak gönderilmiştir.

Ebru, 1600-1700 yılları arasında en parlak dönemini yaşamıştır. Bu durumun en büyük etkenlerinden biri, ebruyu Türkler aracılığıyla tanıyan ve ona Türk Kâğıdı veya Türk mermer kâğıdı adını veren Avrupalıların ilgisi olmuştur. O dönemde Batı’ya birçok ebru örneği ve hatıra defteri gönderilmiştir. Ciltçiliğin ve süslemenin revaçta olması da ebrunun gelişmesini desteklemiştir.

Ebru sanatının devletin resmi evraklarında bu kadar değer görmesinin nedeni, estetik değerlerin yanı sıra tahrifat girişimini engellemeyi amaçlamasıdır. Bu mantık, günümüzdeki çek, senet ve kâğıt paralar üzerindeki karmaşık desenlerin temelini oluşturur. Ahersiz ebrulu kâğıt, üzerinde yapılacak herhangi bir değişikliğin fondaki deseni bozacağı için daha güvenli kabul ediliyordu. Bu tür kâğıtlar, tasarımları ve boya reçeteleri belirli ve az sayıda ustalar tarafından bilindiği için ek bir güvenlik tedbiriydi.

Ebru sadece bir sanat olarak kalmamış, tarihte resmi bir görev de üstlenmiştir. Ebru sanatındaki bu parlak yükseliş Avrupa’ya kadar uzanmıştır. XV. yüzyılda İtalya’ya giden Türk mücellitleri kendi tarz cilt sanatlarını yaymış ve kâğıt ebrulamasını öğreterek ebruculuğu Avrupa’da moda haline getirmişlerdir.

Cumhuriyet döneminde ebru sanatındaki gelişme Osmanlı dönemi kadar parlak olmamıştır. Matbaanın icadı ve baskı kitapların ortaya çıkması bu sanatların azalmasına neden olmuştur.

Ebru, suyun üstünde sabırla başlayan, kâğıtta kalıcıya dönüşen bir dua gibidir.

— Dr. Hikmet Barutçugil

Ebru Sanatının Günümüzdeki Durumu

Ebru sanatı, günümüzde uygulandığı yer, kullanım alanları ve uygulanan teknikler açısından geçmişe göre farklılıklar göstermektedir.

Geleneksel Türk Ebru sanatı başlangıçta hat ve cilt sanatlarının yardımcı bir kolu olarak ortaya çıkmış, hafif renklerle yapılan ebru üzerine yazı yazılmış ve en çok ciltçilikte kullanılmıştır. Kitapların dış pervazlarında, yazı koltuklarında, yazılarda fon olarak, ciltlerde yan kâğıdı olarak, mahfazalarda ve ferman kabı olarak kullanıldığı da belirtilir.

Günümüzde de kâğıt ebrunun ana malzemesi olarak kullanılmaktadır. Kullanım alanları geçmişle hemen hemen aynı olmakla birlikte, geleneksel tarzın yanı sıra modern tarzda ebru denemeleri de görülmektedir.

Sanattaki arayışlar beraberinde yeni uygulama alanları doğurmuş ve bu durum ebru sanatında bazı fikir ayrılıklarını getirmiştir. Bir kesim üstat sadece klasik formun hakim olmasını savunurken, diğerleri klasik form üzerine özgün denemelerin gelişim ve popülerlik katacağını düşünmektedir.

Üstat Başar, hattatların, ciltçilerin ve kompozisyon olarak duvarlarda kullanım alanlarının arttığını ancak bunun ebru sanatçısını ihya etmediğini belirtir. Günümüzde ahşap, seramik, fayans ve ipek üzerine de çalışmalar yapıldığını ancak zeminin değişmesiyle boyaların mahiyetinin değişmesinin ebrunun özelliğini bozduğunu ifade eder.

Üstat Barutçugil ise ebrunun her devre uyan modern bir görünüşü olduğunu, kullanım alanlarının genişletilmesinin ebrunun yeniden popüler olmasını sağladığını ve ticari bir piyasa oluştuğunu gözlemlediğini belirtir. Perde, cam, kravat, tabak, fayans kaplamaları yapıldığı gibi, çeşitli çiçek desenleri içeren ve üç boyutlu intiba veren soyut resim denemelerine de rastlandığını dile getirir.

Bu iki görüşün hangisinin daha önemli olduğu konusunda, günümüzde yaşayan üstatların eserleriyle tasavvufi edebi yansıttıkları ifade edilir. Ebru sanatındaki arayışın, geleneksel formlardaki ebruların toprağa (seramiğe) nasıl yansıyacağı ve bunun Türk motifleriyle birleşerek günümüzde ebru ve seramik sanatına farklı bir bakış katacağı düşünülmektedir.

Çağımızda ebru yardımcı sanat olmaktan çıkarak tek başına resim sanatı gibi değerlendirilmeye başlanmıştır. Sayıları az da olsa genç sanatçıların ebruları artık resim gibi duvarlara asılmaktadır. Necmettin Okyay, Mustafa Düzgünman ve Niyazi Sayın gibi eski ustalar ebruyu tek başına çerçevelenir hale getirerek genç nesle bu yolu açmışlardır. Taşkın Savaş gibi sanatçılar ebruyu cilt kapaklarının içinden günümüz odalarının duvarlarına taşımıştır.

Ebru sanatının soyut resim anlayışına çok yaklaştığı için bir tablo gibi çerçevelenerek duvarlara asılmasının ötesinde bir konuma ulaşamayacağını ifade edenler de vardır. Ancak geçmişte hat sanatının yardımcı unsuru olarak kullanılan ebrunun, günümüz sanat anlayışına uygun yeni uygulama sahaları bularak asırlık bir sanata çağımızda yaşam ve gelecek nesillere intikal imkanı sağlamanın önemli olduğu belirtilir.

Bir ara ilgisizlikten unutulmaya yüz tutan ebrunun, özellikle genç nesil tarafından isminin dahi bilinmediği ve bu durumun oluşmasına zemin hazırlayanların kendimiz olduğu ifade edilir. Yurt dışında övgüyle bahsedilirken, kendi öz sanatımızdan bir eseri ruhumuzda veya hayatımızın hiçbir yerinde göremediğimiz dile getirilir.

Ebru her şeyden önce bir kâğıt sanatıdır ve öncelikli kullanım alanları kâğıtla yapılan ebrulardır. Ancak değişen şartlarla birlikte bugün, ebru artık kâğıt dışı alanlarda ve malzemelerde de uygulanmaktadır [8rucuya düşen görev, klasik ebrunun özelliklerini bozmadan ve yozlaştırmadan yeni malzemelere uygulamaktır. Bunu yaparken, yaptığı işin ebru olduğunu ve ortaya çıkaracağı şeyin teknedeki boyadan ibaret olmadığının bilincinde ve maneviyatında olması gerektiği vurgulanır.

Günümüzdeki ebru uygulamaları klasik uygulamalar, neoklasik uygulamalar, modern ve Batı etkisindeki uygulamalar ve köksüz, kötü uygulamalar olarak sınıflandırılmaktadır.

Modern ebruculardan Nedim Sönmez, geleneğe bağlı kalmadan ebruda resim geleneğini ilk uygulayanlardandır ve ebru tekniği ile yaptığı tablolarla dikkat çeker. Ahmet Saral ebru üzerinde hayvan figürleri yapan bir başka sanatçıdır. Hikmet Barutçugil ise kendi adını verdiği Barut Ebrusu, Çift Ebru, ebru üzerine hat ve ebru üzerine minyatür tarzında çalışmalar yapmaktadır. Ali İsmail Türemen ise ebrunun rastlantısallığını resmin düzeni ile buluşturan, teknenin oluşturduğu desenlerin çizgilerine kendi sanat yaklaşımını ekleyen ve ebruda gravür çalışmaları da olan önemli sanatçılardandır.

Modern ve Batı etkisindeki ebru çeşitleri arasında İspanyol ebrusu (ondüle görünümlü), Tavusi ebru (fantezi taraklı ebru) ve Buket ebrusu gibi türler bulunur.

Kaynaklarda, seramik sanatındaki estetik kaygıların ve tarihsel/kültürel motiflerin kullanımının seramik sanatını ve süsleme boyutunu etkilediği belirtilmiştir. Geleneksel sanatların terk edilmekte veya unutulmakta olduğu, bu değerleri güncelleştirerek ve diğer sanat öğeleriyle bütünleştirerek günümüze taşınabileceği vurgulanır. Öz kültürümüzün değerlerini tanımamazlıktan gelmenin ve üzerine yenilik yapmayı reddetmenin geleceğimiz için akıllıca bir davranış olmadığı ifade edilir. Bu araştırmada da seramiği ebru tekniğiyle buluşturup Türk motiflerini ve minyatürlerini farklı dekorlama yöntemleriyle uygulamayı, bu üç eşsiz unsuru bir arada kullanarak gelecek nesillere aktarmayı amaçladığı belirtilmiştir.